ලා නිනා තත්ත්වය නිවර්තන වනාන්තර සඳහා හොඳ ආරංචියක්ද?

• NOAAහි දේශගුණ අනාවැකි මධ්‍යස්ථානයේ අනාවැකිකරුවන්ට අනුව, ලා නිනා තත්වයන් පිට පිටම දෙවන වසරටත් පැසිෆික් සාගරය හරහා වර්ධනය වී ඇත.
• අග්නිදිග ආසියාවේ සහ දකුණු ඇමරිකාවේ වැදගත් නිවර්තන වැසි වනාන්තර සඳහා සාමාන්‍යයට වඩා වැඩි වර්ෂාපතනයක් පුරෝකථනය කර ඇති ‘එල් නිනෝ’ දකුණු දෝලනය සාගර-වායුගෝල චක්‍රයේ ලා නිනා නිවර්තන කලාපය හරහා පුළුල් ලෙස සිසිල් සහ තෙත් තත්ත්වයන් ප්‍රකාශ කරයි.
• ඇමේසන් සහ ඉන්දුනීසියාවේ ලැව්ගිනි සමය අවසන් වන විට වර්තමාන තත්ත්වයන් මතු වුවද, විශේෂඥයන් පවසන්නේ වනාන්තර සහ පීට්ලන්ඩ් වර්ධනයට සහ ප්‍රකෘතිමත් වීමට හිතකර තෙත් තත්ත්‍වයෙන් මෙම ජෛව විද්‍යාවට ප්‍රතිලාභ ලැබෙනු ඇති බවයි.
• අධ්‍යයනවලින් පෙනී යන්නේ දේශගුණික විපර්යාස ස්වභාවික පරිසර පද්ධති සහ ජීවනෝපායන් සඳහා නොවැළැක්විය හැකි ඇඟවුම් සහිත උණුසුම් ලෝකයක පසුබිමට එරෙහිව සිදුවන ලා නිනා සහ එල් නිනෝ සිදුවීම්වල සංඛ්‍යාතය සහ බරපතලකම වැඩි කරන බවයි.

පැසිෆික් සාගරය හරහා පිට පිට දෙවැනි වසරටත් ලා නිනා තත්ත්වය වර්ධනය වී තිබේ. වසර කිහිපයකට වරක් සිදුවන දේශගුණික රටාවක් වන ලා නිනා නිවර්තන කලාපයේ පුළුල් ලෙස සිසිල් සහ තෙත් තත්ත්වයන් පෙන්නුම් කරයි. අග්නිදිග ආසියාවේ සහ දකුණු ඇමරිකාවේ වැදගත් වැසි වනාන්තර ජෛව විද්‍යාව සඳහා, විශේෂඥයන් සාමාන්‍යයෙන් එකඟ වන්නේ ලා නිනා සාමාන්‍ය වර්ෂාපතනයට වඩා වැඩි වර්ෂාපතනයක් ගෙන එන බවයි.

එක්සත් ජනපද ජාතික සාගර හා වායුගෝලීය පරිපාලනයේ (NOAA) දේශගුණ අනාවැකි මධ්‍යස්ථානයේ විද්‍යාඥයින් විසින් දේශගුණික සංසිද්ධිය 2022 පළමු කාර්තුව දක්වා ගෙන යාමට 90% ක සම්භාවිතාවක් ඇස්තමේන්තු කර ඇත.

ප්‍රවීණයන් පවසන්නේ 2020 අගෝස්තු සිට 2021 අප්‍රේල් දක්වා වූ පෙර ලා නිනා කාලපරිච්ඡේදය හා සම්බන්ධ සාමාන්‍යයට වඩා වැඩි වර්ෂාපතනයක් හේතුවෙන් ලෝකයේ සමහර ප්‍රදේශවල අඩු දරුණු ලැව්ගිනි සමයක් ඇති වූ අතර තෙත් තත්ත්වයන් හේතුවෙන් 2021 දී විශාල ගිනි හෝ මීදුම් පිළිබඳව ‘කලාපීය චින්තන ටැංකි’ සහ ලෝක සම්පත් ආයතනය අඩු අවදානමක් පුරෝකථනය කර ඇති බවයි. 

ලා නිනා ඇමේසන් සහ ඉන්දුනීසියාවේ ලැව්ගිනි සමය අවසන් වන විට පැමිණේ නැවත පැමිණේ, එබැවින් කෙටි කාලීනව ගිනි අවදානම කෙරෙහි සැලකිය යුතු මධ්‍යස්ථ බලපෑමක් ඇති කිරීමට නොහැකි බව විශේෂඥයෝ පවසති. එසේ වුවද, එය වනාන්තර වර්ධනයට සහ ප්‍රකෘතිමත් වීමට හිතකර කාලගුණය අඛණ්ඩව පවතින බවට සංඥා කරයි.

එල් නිනෝ දකුණු දෝලනය (ENSO)

La Nina යනු එල් නිනෝ දකුණු දෝලනය (ENSO) හි එක් අදියරකි, එය පැසිෆික් සාගරයේ සාගර-වායුගෝලීය චක්‍රයක් වන අතර එය ලොව පුරා දේශගුණික රටාවන්ට බලපායි. චක්‍රය සිසිල් ලා නිනා අවධිය, මධ්‍යස්ථ තත්ව සහ උණුසුම් සහ වියලි එල් නිනෝ අවධිය අතර උච්චාවචනය වේ.

ලා නිනා හටගන්නේ දකුණු ඇමරිකාවේ බටහිර වෙරළ තීරයේ සීතල ජලය සහ නැගෙනහිර දෙසින් හමා එන වෙළඳ සුළං හේතුවෙන් සමක පැසිෆික් සාගරයේ මුහුදු මතුපිට උෂ්ණත්වය අසාමාන්‍ය ලෙස සිසිල් වන විටය. සිසිල් ජලය සමකය දිගේ බටහිර දෙසට ප්‍රසාරණය වන විට, මුහුදු මතුපිට උෂ්ණත්වය නිවර්තන පැසිෆික් කලාපයේ වායුගෝලයට බලපායි, එය ගෝලීය දේශගුණික රටාවන්ට බලපාන අතර සාමාන්‍යයෙන් නිවර්තන කලාපය හරහා වැඩි වර්ෂාපතනයක් ඇති කරයි.

ඊට ප්‍රතිවිරුද්ධව, සිසිල් ජල වාහකය ක්‍රියා විරහිත වූ විට ඇතිවන ‘ENSO චක්‍රයේ’ උණුසුම් අවධිය වන ලා නිනා, නිවර්තන කලාපයේ බොහෝ ප්‍රදේශවල දිගු නියඟයක් ඇති කරන අතර ලෝකයේ දරුණුතම බෝග අසාර්ථකත්වයන්, ආහාර හිඟය සහ මහා පරිමාණ ලැව් ගිනි. 2015/2016 දී මෑත කාලීන එල් නිනෝ සිදුවීම නිසා අධික උෂ්ණත්වය, නියඟ සහ ලැව්ගිනි ඇති වූ අතර එමඟින් දකුණු ඇමරිකාවේ, අග්නිදිග ආසියාවේ සහ අප්‍රිකාවේ ලෝකයේ නිවර්තන වැසි වනාන්තර කාබන් සින්ක් වලින් කාබන් ප්‍රභවයන් වෙත තාවකාලිකව මාරු විය.

පූර්ව අනතුරු ඇඟවීමේ පද්ධතියක්

විද්‍යාඥයන් ‘ENSO චක්‍රය’ අධ්‍යයනය කරන්නේ මුහුදු මතුපිට උෂ්ණත්වය, සාගර ධාරා සහ පැසිෆික් සාගරය හරහා සුළං රටා සහ ඓතිහාසික දත්ත මත පදනම් වූ සංඛ්‍යාන ආකෘති නිරීක්ෂණය කිරීම සඳහා සවි කර ඇති චන්ද්‍රිකා සහ බෝයාවන් භාවිතා කරමිනි.

නාසා හි ගොඩාර්ඩ් අභ්‍යවකාශ අධ්‍යයන ආයතනයේ දේශගුණ නිරූපණ ශිල්පියෙකු වන රොබට් ෆීල්ඩ් පැවසුවේ ENSO සිද්ධීන් පුරෝකථනය කිරීමට විද්‍යාඥයින්ගේ හැකියාව, විශේෂයෙන් එල් නිනෝ, පාරිසරික හා සමාජ ආර්ථික බලපෑම් අවම කිරීම සඳහා ප්‍රධාන වශයෙන් ඔප්පු කළ හැකි බවයි.

“නිවර්තන කලාපයේ විශේෂයෙන් ඉන්දුනීසියාවට ඉහළින්, එල් නිනෝ සහ වර්ෂාපතනය අතර සම්බන්ධතාවය ශක්තිමත් වේ,” ඔහු මොන්ගාබේ වෙත පැවසීය. “එසේම එල් නිනෝ කලින් පුරෝකථනය කිරීමේ අපගේ හැකියාව අනෙකුත් දේශගුණික රටා හා සසඳන විට ශක්තිමත් වේ. අඩුම තරමින් මාසයක සිට අපට එල් නිනෝ පැමිණෙනු දැකිය හැකිය.” යැයි ඔහු විසින් වැඩිදුරටත් පැවසුවේය.

නියඟය, ලැව්ගිනි හෝ ගංවතුර ඇති වූ විට ඒවාට ප්‍රතිචාර දැක්වීමට වඩා, විශේෂයෙන් නියඟයෙන් පෙළෙන කාලවලදී ගින්න භාවිතය සීමා කිරීම වැනි වැළැක්වීමේ පියවරයන් වෙත පෙර සැලසුම් කිරීමට සහ වැළැක්වීමට බලධාරීන්ට හැකි වන බව ෆීල්ඩ් පැවසීය.

ලා නිනා සහ නිවර්තන වනාන්තර

ලා නිනා සාමාන්‍යයෙන් නිවර්තන කලාපය හරහා සිසිල්, තෙත් තත්ත්වයන් සමඟ සම්බන්ධ වුවද, භූමියට එහි බලපෑම් වෙනස් විය හැක.

ඉන්දුනීසියාවේ බෝගර් කෘෂිකර්ම ආයතනයේ (IPB) ජල විද්‍යාඥයෙකු වන මු ටවුෆික් පැවසුවේ ලා නිනා සාමාන්‍යයෙන් ඉන්දුනීසියාවේ වනාන්තර පරිසර පද්ධති සඳහා හොඳ ආරංචියක් බවයි. විශේෂයෙන්, දකුණු බෝර්නියෝ සහ සුමාත්‍රා හි පුළුල් පීට්ලන්ඩ් වනාන්තර සඳහා එය ප්‍රයෝජනවත් වේ. මෙම ප්‍රදේශවල වර්ෂාපතනය වැඩිවීම නිසා ජල මට්ටම නැවත පුරවා පීට් මතුපිට තෙතමනය ඇති කරයි, ජූනි මාසයේ පමණ ආරම්භ වන මුල් වියළි සමයේ ගිනි පැතිරීම් මැඩපැවැත්විය හැකිය.

“මේ වසරේ මධ්‍යස්ථ ලා නිනාවක් වූ අතර එය පීට් සහ වනාන්තර සඳහා හොඳ විය, සාමාන්‍ය වසරවලදී, ලැව්ගිනි සිදුවීම් පිළිබඳ වාර්තා බහුලව දක්නට ලැබේ, නමුත් මෙම ලා නිනා වසර නොවේ. කෙසේ වෙතත්, දකුණු සුමාත්‍රා හි තවමත් ගිනි සිදුවීම් කිහිපයක් සිදු විය” ටවුෆික් මොන්ගාබේට විද්‍යුත් තැපෑලකින් පැවසීය.

බ්‍රසීලයේ විකෝසා ෆෙඩරල් විශ්වවිද්‍යාලයේ වායුගෝල-ජෛවගෝල අන්තර්ක්‍රියා පිළිබඳ පර්යේෂණ කණ්ඩායමේ අධ්‍යක්ෂ මාර්කෝස් හෙලි කොස්ටාට අනුව, දකුණු ඇමරිකාවේ, ඇන්ඩියන්-ඇමසන් ද්‍රෝණියේ ඉහළ සහ පහළ ප්‍රදේශවල සාමාන්‍යයෙන් විවිධ දේශගුණ රටා ඇති වේ. “ලා නිනා වසර සාමාන්‍යයෙන් ඇමසන් වනාන්තරයේ තෙත් වසර වේ, නමුත් සමස්ත ඇමර්සන් කලාපය සඳහාම එක් ස්ථාවර කලාපීය අධික වර්ෂාපතනයක් නොමැත,” ඔහු මොන්ගා බේ වෙත විද්‍යුත් තැපෑලෙන් පැවසීය.

කොලොම්බියාවේ, ඉක්වදෝරයේ සහ පේරු හි ඇමසන් ද්‍රෝණියේ ඉහළ කොටස සාමාන්‍යයෙන් ලා නිනා සමයේදී තෙත් තත්වයන් අත්විඳින බව කොස්තා පැවසීය. 2021 දී, බ්‍රසීලයට වැඩි වර්ෂාපතනයේ බලපෑම් දැනුණේ, නීග්‍රෝ ගඟ සියවසකට වැඩි කාලයකදී එහි ඉහළම මට්ටමට පැමිණ, ඇමේසන් හි විශාලතම නගරය වන මනවුස් හි ගංවතුර ඇති කළ විටය.

මෙම බලපෑම් නොතකා, කොස්තා පැවසුවේ 2020/2021 ලා නිනා පෙර සිදුවීම්වලට වඩා “දුර්වල” වූ නමුත් බොහෝ ඇමසන් දිගු කාලීන සාමාන්‍යයට වඩා තරමක් තෙත් තත්වයන් අත්විඳ ඇති බව ඔහු සඳහන් කරයි. දැනට පවතින අනාවැකි අනුව 2021/2022 ලා නිනා ඊටත් වඩා වැදගත් නොවන බව කොස්ටා වැඩිදුරටත් පැවසීය.

ඉර්වින් හි කැලිෆෝනියා විශ්ව විද්‍යාලයේ නිවර්තන පරිසර විද්‍යාඥයෙකු වන පවුලෝ බ්‍රන්ඩෝ පැවසුවේ ලා නිනා වර්ෂවලදී ගංවතුර ඇති විය හැකි නමුත්, ඇමසන් හි දකුණු ප්‍රදේශයේ පිහිටි පරිසර පද්ධතින් සාමාන්‍යයෙන් ලා නිනා සමයේ තෙත් සමය අවසානයේදී  අඩු වර්ෂාපතනයක් අත්විඳින අතර එය නියඟයට හේතු විය හැකි බවත් වියළි වෘක්ෂලතා සහ ගින්නට හිතකර තත්වද ඇතිවේ. මෑත වසරවලදී බ්‍රසීලයේ මැටෝ ග්‍රෝසෝ ප්‍රාන්තයේ පැන්ටනාල් තෙත් බිම්වල සහ පරනා ගඟ දිගේ දක්නට ලැබුණු පුළුල් ගිනිදැල් අසාමාන්‍ය ලෙස වියළි තෙත් සමයන් සමඟ සම්බන්ධ වී ඇත.

උණුසුම් වන ලෝකයක පසුබිම

ඕස්ට්‍රේලියානු රජයේ පර්යේෂණ ඒජන්සියක් වන CSIRO හි සාගර සහ වායුගෝලය ඒකකයේ ඉහළම විද්‍යාඥයෙකු වන වෙන්ජු කායි පැවසුවේ දේශගුණික විපර්යාස ENSO සිදුවීම්වල සංඛ්‍යාතය සහ බරපතලකම වැඩි කිරීමට ඉඩ ඇති බවයි.

“දේශගුණික විපර්යාස නිතර නිතර හා ආන්තික එල් නිනෝ සහ ලා නිනා සිදුවීම් වලට තුඩු දෙයි,” කායි පැවසුවේය. 21 වන සියවස පුරා හරිතාගාර වායු විමෝචනය අවම කිරීමට හදිසි පියවර නොගතහොත්, “අන්ත දෙකේම වාර ගණන වැඩි වන බව දේශගුණ ආකෘති අධ්‍යයනයන් පෙන්වා දී ඇත. ලා නිනා සහ ආන්තික එල් නිනෝ වසර 20කට එකක සිට අවුරුදු 10කට එක දක්වා දෙගුණ කරයි.

ENSO සිදුවීම් අන්ත අතර වඩාත් සීඝ්‍ර ලෙස දෝලනය වනු ඇති බවට ද ආකෘති පුරෝකථනය කරයි, බොහෝ ලා නිනා කාල පරිච්ඡේද තීව්‍ර එල් නිනෝ සිදුවීම් වලින් පසුව සිදු වේ. මෙය මාරාන්තික සංයෝජනයක් ඔප්පු කළ හැකිය. 2016 දී, ඉන්දුනීසියාවේ දරුණු වියළි සමයක් වූ අතර එය විනාශකාරී වියළි එල් නිනෝ කාල පරිච්ඡේදයක් අනුගමනය කළ බැවින් එහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස ගංවතුර සහ නායයෑම් හේතුවෙන් ජාවා සහ සුලවේසි දූපත් වල මිනිසුන් විශාල සංඛ්‍යාවක් මිය ගොස් අවතැන් විය. IPB හි ටවුෆික් ට අනුව, වැසි ජලය රඳවා තබා ගැනීමට සහ පස රඳවා තබා ගැනීමට ඇති හැකියාවෙන් භූ දර්ශනය ඉවත් කරන වනාන්තර විනාශය සහ ගින්නෙන් හදිසි වර්ෂාපතනයේ බලපෑම් උත්සන්න වේ.

උණුසුම් වන ලෝකයක පසුබිමට එරෙහිව අනාගත දේශගුණික සිදුවීම් සිදුවනු ඇති බව ද අප සලකා බැලිය යුතු බව කායි පැවසීය. විශේෂඥයන් ඇස්තමේන්තු කරන්නේ ලා නිනාහි සිසිලන බලපෑම සමඟ පවා, 2021 වාර්තාගත උණුසුම්ම වසර 10 අතරට ශ්‍රේණිගත කිරීමට ඉඩ ඇති බවයි. උණුසුම් උෂ්ණත්වයන් අනිවාර්යයෙන්ම පරිසර පද්ධති සහ ජීවනෝපායන් පීඩාවට පත් කරනු ඇති අතර එය අනාගත නියඟ, ලැව්ගිනි සහ ගංවතුරවල බලපෑම් උග්‍ර කරයි.

Carolyn Cowan විසින් Mongabay  වෙත ලියන ලද With La Niña conditions back, is it good news for tropical forests? නම් ලිපියේ සිංහල පරිවර්තනයකි.