පිරිසිදු හා සෞඛ්‍ය සම්පන්න පරිසරයක් යනු මානව අයිතිවාසිකමක්

• ජුලි 28 වෙනිදා, එක්සත් ජාතීන්ගේ මහා මණ්ඩලයේ සාමාජික රටවල් පිරිසිදු, සෞඛ්‍ය සම්පන්න සහ තිරසාර පරිසරයක් මානව අයිතිවාසිකමක් බව පිළිගන්නා ඓතිහාසික යෝජනාවක් සම්මත කිරීමට අතිමහත් ලෙස ඡන්දය දුන්හ.
• යෝජනාව සඳහා නීත්‍යානුකූලව බැඳී නොසිටින අතර, විශේෂඥයින් පවසන්නේ එය පරිසරයට සහ මානව යහපැවැත්මට ධනාත්මක ලෙස බලපාන ව්‍යවස්ථාමය සහ නෛතික වෙනස්කම් ඇති කළ හැකි බවයි.

• මෙම යෝජනාව පැමිණෙන්නේ අප දේශගුණික අර්බුදයකට, පෙර නොවූ විරූ ජෛව විවිධත්ව විනාශයකට සහ පවතින පරිසර දූෂණ තර්ජනයට මුහුණ දෙමින් සිටින මොහොතක ය.

මෙම සතියේ, එක්සත් ජාතීන්ගේ මහා මණ්ඩලයේ සාමාජික රටවල් ඓතිහාසික යෝජනාවක් සම්මත කර ඇත: එය පිරිසිදු, සෞඛ්‍ය සම්පන්න සහ තිරසාර පරිසරයක ජීවත් වීම විශ්වීය මානව අයිතිවාසිකමක් බව පිළිගැනීම සඳහායි.

ජුලි 28 වන දින එහි සාමාජික රටවල් කෙරෙහි සැලකිය යුතු බලපෑමක් ඇති එක්සත් ජාතීන්ගේ ඉහළම ආයතනය වන  එක්සත් ජාතීන්ගේ මහා මණ්ඩල සැසිවාරයේදී, ඉදිරියේ ඡන්දයට ඉදිරිපත් කරන විට යෝජනාවට අතිමහත් සහයෝගයක් ලැබුණි: රට වල් 161 ක් පක්ෂව ඡන්දය දුන් අතර රටවල් අටක් පමණක් ඡන්දය ප්‍රකාශ කිරීමෙන් වැළකී සිටියහ.

“මිනිසුන් අතර ඇති වෙනස්කම් නිතර අවධාරණය කරන ලෝකයක, සෞඛ්‍ය සම්පන්න පරිසරයක් සඳහා ඇති අයිතිය අප සියල්ලන්ම එක්සත් කළ යුතු මූලික සත්‍යක් පිළිබිඹු කරයි,” මානව හිමිකම් සහ පරිසරය පිළිබඳ එක්සත් ජාතීන්ගේ විශේෂ වාර්තාකරු ඩේවිඩ් බොයිඩ් මොන්ගාබේ වෙත විද්‍යුත් තැපෑලෙන් ප්‍රකාශයක් නිකුත් කරමින් පැවසීය. “සෑම කෙනෙකුගේම සෞඛ්‍ය සහ ජීවන තත්ත්වය රඳා පවතින්නේ පිරිසිදු වාතය, ආරක්ෂිත ජලය, තිරසාර ලෙස නිපදවන ආහාර, ස්ථාවර දේශගුණයක් සහ සෞඛ්‍ය සම්පන්න පරිසර පද්ධති මත ය.”

බොයිඩ් පැවසුවේ එක්සත් ජාතීන්ගේ යෝජනා සාමාජික රටවලට නීත්‍යානුකූලව බැඳී නොසිටින අතර, ඒවා “වෙනස් කිරීම සඳහා උත්ප්‍රේරක” විය හැකි බවයි.

නිදසුනක් වශයෙන්, එක්සත් ජාතීන්ගේ මහා මණ්ඩලය විසින් 2010 දී සම්මත කරන ලද ජලය සහ සනීපාරක්ෂාව සඳහා මානව හිමිකම් පිළිබඳ යෝජනාවක් කොස්ටාරිකාව, ෆීජි, මෙක්සිකෝව, ස්ලෝවේනියාව, කොලොම්බියාව සහ ප්‍රංශය වැනි රටවල ව්‍යවස්ථාමය සහ නීතිමය වෙනස්කම් වලට තුඩු දුන් බව බොයිඩ් පැවසීය.

වර්ජනයේ ප්‍රගතීන් ලෙස මෙක්සිකෝවේ ග්‍රාමීය ප්‍රජාවන් 1,000කට වඩා පිරිසිදු ජලය සඳහා ප්‍රවේශය ලැබිණි. කැනඩාවේ, ආදිවාසී ප්‍රජාවන් 130කට වඩා දැන් සුරක්ෂිත පානීය ජලය භුක්ති විඳිති. ස්ලෝවේනියාවේ, අවදානමට ලක්විය හැකි සහ ආන්තික රෝමා ජනගහනය ප්‍රතිලාභ ලබා ඇති බව ඔහු පැවසුවේය. කොලොම්බියාව සහ අනෙකුත් ජාතීන් තුළ, කොවිඩ්-19 වසංගතය තුළ බිල් නොගෙවීම හේතුවෙන් සමාගම් ජනතාවගේ ජල සැපයුම කපා හැරීම වැළැක්වීමෙන් ජලය සඳහා ඇති අයිතිය ජීවිත බේරා ගත්තේය.

“මෙම යෝජනාවට  ජීවිතය වෙනස් කිරීමේ හැකියාවක් ඇත.”බොයිඩ් පැවසීය.

“වායු තත්ත්වය, ආරක්‍ෂිත සහ ප්‍රමාණවත් ජලය, සෞඛ්‍යසම්පන්න පස, තිරසාර ලෙස නිෂ්පාදනය කරන ලද ආහාර, හරිත බලශක්තිය, දේශගුණික විපර්යාස, ජෛව විවිධත්වය සහ විෂ ද්‍රව්‍ය නියාමනය සඳහා ධනාත්මක ඇඟවුම් සහිතව එය ව්‍යවස්ථාමය වෙනස්කම් සහ ශක්තිමත් පාරිසරික නීති ඇති කරනු ඇත,” ඔහු පැවසීය.

එක්සත් ජාතීන්ගේ පරිසර වැඩසටහනට අනුව, යෝජනාව 1972 ස්ටොක්හෝම් ප්‍රකාශනය දක්වා දිවෙන අතර, එහි ආරම්භය දශක පහක් ගත වී ඇත.

” යෝජනාව පැමිණ බොහෝ කාලයක් ගත වී ඇත.” බොයිඩ් පැවසුවේ, බලගතු රාජ්‍යයන් කලින් යෝජනාවට විරුද්ධ වූයේ එය “ප්‍රධාන වෙනස්කම්” ඇති කළ හැකි බව ඔවුන් තේරුම් ගත් බැවිනි.

කොස්ටාරිකාව, මාලදිවයින, මොරොක්කෝව, ස්ලෝවේනියාව සහ ස්විට්සර්ලන්තය යන සාමාජික රටවල් පහ විසින් මෙම යෝජනාව සකස් කරන ලදී.

දේශගුණික අර්බුදය සම්බන්ධයෙන් කඩිනම් පියවරක් නොගතහොත් මානව වර්ගයා “සාමූහික සියදිවි නසාගැනීම්” වලට මුහුණ දෙන බවට මීට පෙර අනතුරු ඇඟවූ එක්සත් ජාතීන්ගේ මහලේකම් ඇන්ටෝනියෝ ගුටරෙස්, මෙම යෝජනාව සාදරයෙන් පිළිගන්නා බව පැවසීය.

“එය දේශගුණ යුක්තිය සඳහා වැදගත් මෙවලමක්,” ඔහු ප්‍රකාශයක් නිකුත් කරමින් කියා සිටියේය. 

“ලෝකය පුරා සිටින මිනිසුන්ගේ යහපැවැත්ම සහ අනාගත පරම්පරාවේ පැවැත්ම රඳා පවතින්නේ අපේ පෘථිවියේ සෞඛ්‍යය මතය.”

මෙම යෝජනාව පැමිණෙන්නේ දේශගුණික විපර්යාසවල වර්තමාන සහ අනාගත බලපෑම් වඩ වඩාත් පැහැදිලි වෙමින් පවතින අවස්ථාවක ය. ලැව්ගිනි ප්‍රමාණයෙන් හා දරුණු ලෙස වර්ධනය වෙමින් පරිසර පද්ධති, නිවාස සහ ජීවනෝපායන් විනාශ කරයි. යුරෝපයේ පමණක්, ප්‍රංශය, ස්පාඤ්ඤය සහ ග්‍රීසිය ඇතුළු රටවල් කිහිපයක් පුරා ජනවාරි මාසයේ සිට හෙක්ටයාර 515,000 (අක්කර මිලියන 1.27) කට වඩා වැඩි භූමි ප්‍රමාණයක් ගිනිගෙන ඇති අතර, මෙම කාලය තුළ 2,000 කට වැඩි පිරිසක් තාප තරංග වලින් මිය ගොස් ඇත. අප්‍රිකාවේ අඟ ප්‍රදේශයේ පවතින නියඟය හේතුවෙන් මිලියන 13 ක ජනතාවක් කුසගින්නෙන් පෙළෙන බව ගණන් බලා තිබේ. මුහුදු උෂ්ණත්වය ඉහළ යාම, ලෝකයේ සාගර හරහා කොරල්පර විරංජනය කිරීමේ සිදුවීම් අඛණ්ඩව වැඩි කිරීමට හේතු වන අතර, ජලය තුළ සහ ඉන් පිටත ජීවයට සහාය වන සාගර ජෛව විවිධත්වයට බලපායි.

දේශගුණික විපර්යාස පිළිබඳ අන්තර් රාජ්‍ය මණ්ඩලය (IPCC) විසින් මෙම වසර මුලදී නිකුත් කරන ලද තක්සේරුවකට අනුව, අපට ගෝලීය විමෝචනය අඩු කිරීමට සහ උනුසුම් වීම පූර්ව කාර්මික මට්ටමට වඩා සෙල්සියස් 1.5 ° (2.7 ° ෆැරන්හයිට්) දක්වා සීමා කිරීමට වේගයෙන් පටු වන කවුළුවක් ඇත. වේගවත් හා අර්ථවත් ක්‍රියාමාර්ග ගැනීමට අප අපොහොසත් වුවහොත්, විනාශකාරී ප්‍රතිවිපාක සමඟ ග්‍රලෝකය දිගටම උණුසුම් වනු ඇත.

තවත් ප්‍රධාන ප්‍රශ්නයක් වන්නේ දූෂණයයි. ලන්සෙට් ප්ලැනටරි හෙල්ත්හි මෑත කාලීන අධ්‍යනයකින් හෙළි වූයේ වසරකට මිලියන 9 ක අකල් මරණ සඳහා පරිසර දූෂණය වගකිව යුතු බවයි. අපගේ ජීවයට ආධාර කරන ග්‍රහලෝකය අස්ථාවර කිරීමට තර්ජනය කරන රසායනික දූෂණය සම්බන්ධයෙන් අප ග්‍රහලෝක සීමාවක් පසුකර ඇති බවට විද්‍යාඥයන් අනතුරු අඟවා ඇත.

මානව හිමිකම් පිළිබඳ එක්සත් ජාතීන්ගේ මහ කොමසාරිස් මිෂෙල් බැචලෙට්, එක්සත් ජාතීන්ගේ යෝජනාව “ඓතිහාසික අවස්ථාවක්” ලෙස හැඳින්වූ අතර, “සෞඛ්‍ය සම්පන්න පරිසරයක් සඳහා අපගේ අයිතිය තහවුරු කිරීම පමණක් ප්‍රමාණවත් නොවන” බව ද පැවසීය.

“මහා සභා යෝජනාව ඉතා පැහැදිලිය: රාජ්‍යයන් ඔවුන්ගේ ජාත්‍යන්තර කැපවීම් ක්‍රියාත්මක කළ යුතු අතර එය සාක්ෂාත් කර ගැනීමට ඔවුන්ගේ උත්සාහයන් පුළුල් කළ යුතුය,” ඇය පැවසුවාය. “පාරිසරික අර්බුදවලින් අපි සියල්ලෝම සාමූහිකව ඒවා වළක්වා ගැනීමට එක්ව ක්‍රියා නොකරන්නේ නම්, අපි සියල්ලෝම ඊට වඩා නරක බලපෑම්වලට ගොදුරු වනු ඇත.”

“නොනැසී පැවතීමට සහ දියුණු වීමට නම්, අපි මානව හිමිකම් කේන්ද්‍ර කරගත් පාරිසරික හා සමාජ ආරක්ෂණය සඳහා ආයෝජනය කළ යුතුය; පාරිසරික හානි සඳහා වගකිව යුතු රජයන් සහ ව්‍යාපාර නිසි ලෙස තබා ගැනීම; සෞඛ්‍ය සම්පන්න පරිසරයක් සඳහා වෙනස් කිරීමේ නියෝජිතයන් ලෙස ක්‍රියා කිරීමට සියලු මිනිසුන් බල ගැන්වීම; පාරිසරික හායනය නිසා වැඩිපුරම පීඩාවට පත් වූවන්ගේ අයිතිවාසිකම් හඳුනාගෙන ඒවා තහවුරු කිරීම කල යුතු බව ඇය තවදුරටත් මෙසේ පැවසුවාය:

මුලාශ්‍ර:

Fuller, R., Landrigan, P. J., Balakrishnan, K., Bathan, G., Bose-O’Reilly, S., Brauer, M., … Yam, C. (2022). Pollution and health: A progress update. The Lancet Planetary Health, 6(6), e535-e547. doi:10.1016/S2542-5196(22)00090-0

Elizabeth Claire Alberts විසින් Mongabay වෙත ලියන ලද A clean and healthy environment is a human right, U.N. resolution declares නම් ලිපියේ සිංහල පරිවර්තනයකි.