ශ්‍රී ලංකාවේ අලි ඇතුන්ට මාරාන්තික තර්ජනයක් වූ හක්කපටස්

• හක්ක පටස්, සපා කෑ විට පිපිරෙන ද්‍රව්‍යයක් වන අතර එය ලංකාවේ අංක එකේ අලි ඝාතක උපාංගයකි.
• මෙම “හකු බෝම්බ” පිළිබඳ පළමු වාර්තාව 2008 වසරේ දී මතු වූ අතර, දඩයම්කරුවන්ගේ ප්‍රධාන ඉලක්කය වල් ඌරන් වුවද, අලි ඇතුන් ඉලක්ක කර ගන්නා අවස්ථා වැඩි වෙමින් පවතී.
• හක්කපටස් දඩයම්කරුවන් විසින්ම ඒවා බහුලව පවතින අමුද්‍රව්‍ය වලින් සාදා ගම් මට්ටමින් ගොවීන්ට විකුණනු ලබන අතර, එම ක්‍රියාව මැඩලීමට අපහසුය.
• COVID-19 වසංගතය යටතේ ශ්‍රී ලංකාවේ ගිනිකෙළි කර්මාන්තය විශාල වශයෙන් රැකියා අහිමිවීමත් සමඟ, හක්ක පටස් සෑදීමට යොමුවන පුහුණු ශ්‍රමිකයන්ගේ වැඩිවීමක්ද සිදුවිය හැකි බවට විශේෂඥයින් අනතුරු අඟවයි.

වස්ගමුව ජාතික වනෝද්‍යානයේ වෙහෙරගල ජලාශයේ වැවට ජලය බීමට සවස් වන විට පැමිණෙන අලි පැටවුන් විශේෂයෙන් සෙල්ලක්කාර විය හැකිය. නමුත් 2020 සැප්තැම්බර් මාසයේ දිනක, හුදකලා තරුණ අලියෙකු නොසන්සුන් හැසිරීමක් පෙන්නුම් කරන අයුරු දැකගත හැකි විය. උගේ රංචුවේ අනෙකුත් සියලුම සාමාජිකයන් රාත්‍රිය සඳහා විවේක ගැනීම සඳහා නැවත වනාන්තරයට ගිය පසුත්, මෙම පැටවා ජලයේ රැඳී සිටියේය. එය වෙහෙසට පත් වී ඇති බවක් පෙනෙන්නට තිබූ අතර, සමීප පරීක්ෂාවකින් හෙළි වූයේ උගේ මුඛය දැඩි ලෙස විකෘති වී ඇති අතර, ඉදිමුණු තුවාල වලින් කෙළ පිටවී ඇති බවයි. ආහාර ගැනීමට නොහැකිව පසුදා පැටවා මිය ගියේය.

මෙම තරුණ අලියා “හක්ක පටස්” නම් වූ ආහාර ඇමක් තුළ සඟවා වැඩිදියුණු කළ පුපුරණ ද්‍රව්‍ය වලට ගොදුරු වූ තවත් එක් ගොදුරක් පමණක් විය.

හක්කා පටස් සාමාන්‍යයෙන් ඉලක්ක කරන්නේ වල් ඌරන් සහ අනෙකුත් දඩ මස් සඳහා වන අතර, ඉන් ඔවුන් ක්ෂණිකව මරා දමයි. අලි ඇතුන් වඩා විශාලයි, එබැවින් පුපුරණ ද්‍රව්‍ය ඔවුන්ව වහාම මරා නොදමන අතර, ඔවුන් දරුණු මුඛයේ තුවාල සහ ආසාදනයෙන් හෝ කුසගින්නෙන් දිගු කලකින් මරණයට පත් කරයි.

හක්ක පටස් විසින් මරා දමන ලද ශ්‍රී ලංකාවේ අලි ඇතුන් (Elephas maximus maximus) ප්‍රථම වරට වාර්තා වී ඇත්තේ 2008 වසරේදීය. දශකයකට පසු මෙම පුපුරණ ද්‍රව්‍ය වඳවීමේ තර්ජනයට ලක්ව ඇති මෙම විශේෂයේ අංක එකේ ඝාතකයා බවට පත්ව ඇත. ශ්‍රී ලංකාව පසුගිය වසර තුන තුළ වසරකට අලි ඝාතන 200කට වඩා වැඩි ප්‍රමාණයක් වාර්තා කර ඇති අතර, වන අලි ගහනය ඇති ඕනෑම රටක ඒක සත්ව ඉහළම අනුපාතවලින් එකකි.

පහසුවෙන් සාදාගත හැකි පුපුරණ ද්‍රව්‍ය

පසුගිය වසරේ වෙහෙරගල ජලාශයේ අලි පැටවා, ආරක්ෂිත ප්‍රදේශයක් වන වස්ගමුව ජාතික වනෝද්‍යානයේ ප්‍රථම වරට හක්ක පටස් භාවිතා කිරීමේ සිද්ධියක් වාර්තා විය. එබැවින් අලි මිනිස් ගැටුම අවම කිරීම සඳහා ගම්වැසියන් සමඟ සමීපව කටයුතු කරන රාජ්‍ය නොවන සංවිධානයක් වන ශ්‍රී ලංකා වනජීවී සංරක්ෂණ සංගමය (SLWCS), රටේ අලි ඇතුන්ට දැනට පවතින මෙම ප්‍රමුඛ තර්ජනය තව ටිකක් ගවේෂණය කිරීමට උත්සාහ කළේය.

SLWCS හි නිර්මාතෘ සහ සභාපති රවී කොරයා පැවසුවේ, “අපි රහසිගත පරීක්ෂණ පැවැත්වූ අතර සමහර ගොවීන් 2020 ජුනි සහ ජූලි මාසයේ සිට මෙම බිහිසුණු සතුන් මැරීමේ ක්‍රමය භාවිතා කිරීමට පටන් ගෙන ඇති බව සොයාගත්තා.

අලි ඇතුන් සමඟ කටයුතු කිරීමේ මෙම අමානුෂික ක්‍රමයට යොමු වීමෙන් ඔවුන් අධෛර්යමත් කිරීම සඳහා කොරයා ඇතුළු කණ්ඩායම. අපරාධකරුවන් හඳුනාගෙන ගම්මුන් දැනුවත් කිරීමට උත්සාහ කළහ. එහෙත් ඊළඟ වසර පුරාවට තවත් අලි ඇතුන් හක්ක පටස් වලට ගොදුරු වූ අතර එය පුපුරන ද්‍රව්‍ය ඇම භාවිතයේ වැඩි වීමක් පෙන්නුම් කරයි.

හක්ක පටස් සෑදීම ඉතා පහසු කාර්යයකි. වෙඩි බෙහෙත් බොරළු සහ ලෝහ කැබලි සමඟ මිශ්‍ර කර කැබලි ලෙස මිශ්‍රණයට තදින් අසුරා ඇත. පසුව එය ආහාර සමඟ බෝල කර සතුන් නිතර ගැවසෙන ස්ථානවල තබයි.

“වස්ගමුව අවට ගම්මාන කිහිපයක වල් ඌරු මස් වෙළදාම විශාල ව්‍යාපාරයක් බවට පත්වී ඇති නිසා ගම්මුන් බහුලවම පරිභෝජනය කරන මස් බවටද එය පත්ව ඇත” කොරයා මොංගාබේ වෙත පැවසීය.

පුපුරණ ද්‍රව්‍ය ඇමක් නිෂ්පාදනය කරනු ලබන්නේ ප්‍රදේශයේ කිහිප දෙනෙකු විසින් පමණක් බවත්, ඔවුන් ඒවා රුපියල් 1,500 (ඩොලර් 7.50) කට පමණ අලෙවි කරන බවත් කොරෙයා SLWCS හි දේශීය ජාලය හරහා දැනගත්තේය.

තද මතුපිටකට විසි කළ විට පිපිරෙන බට්ටා රතිඤ්ඤා, හක්කපටස් සඳහා අවශ්‍ය අමුද්‍රව්‍ය සපයන බව SLWSC පර්යේෂක චන්දිම ප්‍රනාන්දු පවසයි. ශ්‍රී ලංකාවේ, සම්ප්‍රදායික සිංහල-හින්දු අලුත් අවුරුදු උත්සව සඳහා අප්‍රේල් මාසයේදී රතිඤ්ඤා ප්‍රධාන වශයෙන් භාවිතා කරනු ලබන අතර, ගම්වැසියන් සාමාන්‍යයෙන් වසර පුරා බෝගවලට කඩා වැටෙන අලි ඇතුන් සහ අනෙකුත් වන සතුන් පලවා හැරීම සඳහා පැකට් කිහිපයක් අතේ තබා ගනී.

නමුත් දැන් බට්ටා රතිඤ්ඤා බහුලව තිබීමෙන් අදහස් වන්නේ ප්‍රජාවේ ඕනෑම කෙනෙකුට හකු බෝම්බ සෑදීම පහසු බවයි, ප්‍රනාන්දු පැවසීය.

දඩයම්කරුවන්

දඩයම්කරුවන්ගේ ප්‍රසිද්ධ ස්ථානයක් වන උඩවලව ජාතික වනෝද්‍යානය අසල හම්බෙගමුව ප්‍රජාවේ ප්‍රජා සේවිකාවක් වන දීපානි ජයන්ත පවසන්නේ “ප්‍රදේශයේ දඩයම්කරුවන් කවුද සහ හකු බෝම්බ දමන්නේ කවුද යන්න ගම්මු දන්නවා. 2016 වසරේ ක්‍රීඩා කරමින් සිටියදී සොයාගත් හක්ක පටස් එකක් පුපුරා යාමෙන් 10 හැවිරිදි පිරිමි ළමයෙකු මිය යාමෙන් ප්‍රජාව ඛේදවාචකයට පත් විය.

අලි ඇතුන්ට එරෙහිව හක්ක පටස් භාවිතය සඳහා උණුසුම් ස්ථාන ලෙස පෙනී යන්නේ ශ්‍රී ලංකාවේ උතුරු මැද පළාතේ අනුරාධපුරය සහ නැගෙනහිර පළාතේ සමහර කොටස්ය. අනුරාධපුර ගල්ගමුව ප්‍රදේශය විශේෂයෙන් ප්‍රසිද්ධියට පත්ව ඇත්තේ එහි ඝන අලි ගහනය නිසාය. සුසන්ත පුංචි බණ්ඩා, ඔහුගේ සැබෑ නම නොවේ, ප්‍රබල හක්කපටස් සෑදීමේ හැකියාව නිසා ප්‍රජාව තුළ ප්‍රසිද්ධය.

“මම වසර 10 කට ආසන්න කාලයක් මෙම ක්‍රමය භාවිතා කරමින් දඩයම් කරනවා” බණ්ඩා මොන්ගාබේට පැවසීය. “මම ගම කෙළවර කැලෑව ඇතුළේ හක්කපටස් අටවලා දඩයම් පස්සෙ එකතු කරනවා. පුපුරණ ද්‍රව්‍ය සෑදූ පසු, අපි එය කරවල වලින් ආවරණය කර වල් ඌරන්ට තබනවා. ඉඳහිට හිවලුන් ඇතුළු වෙනත් සතුන් ද මෙම පුපුරණ ද්‍රව්‍ය කන අවස්ථා තිබෙනවා.”

අලියෙක් තමන් ඇමක් ගන්නා බවක් නොදන්නා බවත්, නමුත් අපේ ගමේ මා වැනි දඩයම්කරුවන් පිරී ඇති බැවින් වෙනත් අය විසින් අටවන ලද හකු බෝම්බ සපා කෑමෙන්ද අලි ඇතුන් ගණනාවක් දුක් විඳිනු ඔහු දැක ඇති බවද බණ්ඩා පැවසීය.

අලි ඇතුන් අනෙක් සතුන් මෙන් ක්ෂණිකව මිය නොයන නමුත් එය තිරිසනාගේ ඉරණම බව ඔහු වැඩිදුරටත් පැවසීය.

බණ්ඩා තුවක්කුවක් අතැතිව වන සතුන් දඩයම් කිරීමට පුරුදුව සිටියේ, සගයකු ඔහුට දඩයම් කිරීම සඳහා වඩාත් පහසු ක්‍රමයක් වූ හක්ක පටස් සාදන ආකාරය ඉගැන්වීමට පෙරය.

“එය භයානක වන අතර උපාංගය අනවශ්‍ය ලෙස පොඩි කළහොත් එය විනාශකාරී බව ඔප්පු කළ හැකිය,” බණ්ඩා පැවසුවේ හකු පිපිරුමක් සෑදීමට උත්සාහ කිරීමේදී ඔහුගේ සගයෙකුට ඇඟිලි අහිමි වූ අවස්ථාවක් සිහිපත් කරමිනි.

“ඉගෙන ගන්න අමාරු නැහැ, නමුත් මම අනිත් අයට උගන්වන්නේ නැහැ. දඩයමේ යන අය ඒක හදන්න දන්නවා, නමුත් ගොවීන් තම අස්වැන්න ආරක්ෂා කර ගැනීමට මගෙන් හක්කපටස් මිලදී ගන්නවා” ඔහු පැවසීය.

සමහර ගොවීන් හිතාමතාම හක්කපටස් වලින් අලි ඉලක්ක කරන බවත්, බොහෝ විට තම වගාවන්ට හෝ නිවසට සිදු වූ විශාල හානියකින් පළිගැනීමේ ප්‍රතිචාරයක් ඇති බවත් බණ්ඩා පැවසීය. අලි ඇතුන් ඉලක්ක කර ගැනීමේදී තෝරා ගන්නා ඇම වට්ටක්කා බව ඔහු වැඩිදුරටත් පැවසීය.

පුපුරණ ද්‍රව්‍ය මූලාශ්‍රය

වනජීවී සංරක්ෂණ දෙපාර්තමේන්තුවේ (DWC) පශු වෛද්‍යවරුන් පවසන පරිදි හක්ක පටස් අවධානයට ලක්වන්නේ අලි මරණ වාර්තා වූ විට පමණි, නමුත් වෙනත් බොහෝ වන සතුන් මෙම පුපුරණ ද්‍රව්‍යවලට ගොදුරු වන අතර ඒවා බොහෝ දුරට නොදැන සිටිති.

හක්ක පටස් බහුලව භාවිතා වීම නිසා ඇතැම් පරිසරවේදීන් පවසන්නේ මෙම හකු බෝම්බ මධ්‍යගතව වාණිජ අරමුණු සඳහා නිෂ්පාදනය කර රහසිගත ජාලයක් හරහා ශ්‍රී ලංකාව පුරා බෙදා හැරීමට ඉඩ ඇති නමුත් මෙම චෝදනාව සනාථ කිරීමට තවමත් සාක්ෂි නොමැති බවයි.

හක්ක පටස් ප්‍රාදේශීය මට්ටමින් අතලොස්සක් විසින් සාදා ඇණවුම් මත විකුණනු ලබන බවත්, එයින් අදහස් කරන්නේ මෙම කර්මාන්තය ප්‍රාදේශීය මට්ටමින් වාණිජ ව්‍යාපාරයක් ලෙස සැලකිය හැකි බවත්ය, කොරෙයා පැවසීය.

ඒවා කර්මාන්තශාලාවල නිෂ්පාදනය කර රහසිගත ජාල හරහා රහසිගතව අලෙවි කළේ නම්, මෙම කර්මාන්තශාලා බොහෝ විට ගිනිකෙළි නිෂ්පාදකයින් හෝ ඔවුන් වෙනුවෙන් වැඩ කරන පුද්ගලයින් සමඟ සම්බන්ධ වනු ඇත, විශ්වාසදායක වෙඩි බෙහෙත් සැපයුමක් අවශ්‍ය වේ. නමුත් දැනට, එවැනි භාවිතයක් පිළිබඳ කිසිදු සාක්ෂියක් නොමැත.

නමුත් සංරක්ෂණවේදීන් අනතුරු අඟවන්නේ COVID-19 වසංගතය ගිනිකෙළි කර්මාන්තය කඩාවැටීම සිදුවීමත් සමඟ, රැකියා අහිමිවීම් සමහර පුද්ගලයින් හකු පිපිරුම්කරුවන් නිෂ්පාදනය කිරීමට ඔවුන්ගේ කුසලතා මාරු කිරීමට තල්ලු කළ හැකි බවයි. අවදානම සෑම විටම පවතින බව ඔවුන් අනතුරු අඟවයි, එය වඩා හොඳ නිරීක්ෂණ අවශ්‍යතාවයක් අවධාරනය කරයි.

Malaka Rodrigo විසින් Mongabay වෙබ් අඩවිය වෙත ලියන ලද Jaw bombs, the deadliest threat to Sri Lanka’s elephants, are scaling up නම් ලිපියේ සිංහල පරිවර්තනයකි

This environmental investigation story was produced as a part of Stories from the Margins initiative supported by the  Earth Journalism Network (EJN) and Internews.